İkilemeler, Türkçenin söz varlığı içerisinde hem biçim hem işlev açısından özel bir yere sahiptir. Vurgu, pekiştirme, abartma, çeşitlilik ve bazen de ses estetiği amacıyla kullanılan ikilemeler, hem edebî metinlerde hem de ağızlarda sıklıkla karşımıza çıkar. Anadolu ağızlarında kapsamlı biçimde çalışılmış olsa da, Balkan Türk ağızlarında ikilemeler üzerine yapılan çalışmalar sınırlıdır. Oysa bu bölgedeki Türk ağızları, tarihsel göç, çokdillilik ve temas etkileri nedeniyle ikileme kullanımında da bazı özgünlükler barındırmaktadır.
Bu yazıda Balkan Türk ağızlarındaki ikilemeler, biçimbilimsel yapıları, anlam alanları ve söylem içindeki işlevleri açısından ele alınacak; Türkiye Türkçesiyle karşılaştırmalı değerlendirmelere de yer verilecektir.
İkileme Nedir?
İkileme, genellikle anlamı güçlendirme veya çeşitlendirme amacıyla aynı ya da benzer sözcüklerin art arda getirilmesiyle oluşturulan bir yapıdır. Türkçede şu temel türler görülür:
-
Yinelenen ikileme: güzel güzel, tek tek
-
Zıtlıkla yapılan: az çok, doğru yanlış
-
Ses değişimli: pılı pırtı, eciş bücüş
-
Anlamsal tamamlayıcı: ev bark, düşüp kalkmak
Bu yapılar, Balkan Türk ağızlarında da hem aynı biçimle hem de yerel söz varlığı ile birlikte kullanılmaktadır.
Balkan Ağızlarında Gözlenen İkileme Türleri
a) Yerel Sözcük Tabanlı İkilemeler
Balkan ağızlarında, Anadolu Türkçesinde bulunmayan bazı sözcüklerle kurulan ikilemelere rastlanmaktadır:
-
çerviş çurtmuş → karışık, darmadağın
-
gıdık gıdık → yavaş yavaş (Makedonya – Üsküp)
Bu tür ikilemelerde, yerel deyimler, sözlü gelenekten aktarılan sözcükler, hatta özleşmiş yabancı kökenli kelimeler ikileme yapısına dâhil olabilir.
b) Temas Etkili (Arnavutça–Slavca) Yapılar
İkilemelerin Balkan Türk ağızlarındaki biçimi zaman zaman bölgedeki diğer dillerden etkilenmiştir:
-
Arnavutça’daki pak a pak (az az) → Türkçede az az kullanımıyla eşlenmiştir.
-
Makedonca’daki polako polako (yavaş yavaş) → bazı ağızlarda polak polak olarak Türkçeleştirilmiştir.
Bu kullanım örnekleri, ikilemelerin çeviriyle değil, ses uyumu ve yerleşik anlatımla aktarıldığını gösterir.
c) Pekiştirme Amaçlı Yöresel Yapılar
Bazı Balkan ağızlarında şekilsel tekrara dayalı ama yerel ses varyantı taşıyan ikilemeler vardır:
-
soğu soğu (soğuk soğuk → korkarak)
-
çuf çuf (çuflamak fiilinden → hızlıca yürümek)
Buradaki ikilemelerin bazısı onomatopoetik (yankılayıcı) özelliktedir.
kilemeler yalnızca biçimsel değil, duygusal yük ve söylemsel niyet de taşır. Balkan Türk ağızlarında bu yapıların şu anlam alanlarında yoğunlaştığı görülür:
a) Zaman ve Süreklilik
-
yavaş yavaş, güle güle, az az: Eylemin uzamasını veya tekrarlanmasını vurgular.
-
durmadan durmadan: Aşırılaşma ve devamlılık.
b) Durumun Derecesi veya Aşırılığı
-
toz toprak içinde, ter telesi olmuş: Görsel ve fiziksel durum betimlemeleri.
-
dızgı dızgı oynamak (Kosova): Çocukların coşkulu oyununu anlatır.
c) Duygusal Yoğunluk ve Vurgu
-
içi içine sığmamak, can cana vermek, yüreği yüreğine değmek: Duygusal bağların vurgulanması.
-
ağlaya ağlaya, güle güle ağlamak: Çelişik duyguların iç içe geçtiği anlatımlar.
Bu art alanlar, yalnızca dilbilgisel değil, toplumsal ve kültürel yaşantının da dildeki yansımasıdır.
Balkan Türk ağızlarındaki ikilemeler, Türkçenin yapısal olanaklarını korumakla birlikte, yerel söz varlığı ve bölgesel temasın etkisiyle özgün bir karakter kazanmıştır. Gerek ses estetiği, gerekse anlamsal yük bakımından bu ikilemeler, Balkan Türkçesinin kimliksel ve kültürel belleğini yansıtan güçlü ögelerdir.
Bu yazı, Balkan ağızlarının yalnızca ses değişmeleri ya da kelime farklılıklarıyla değil, söylem biçimleriyle de incelenmesi gerektiğini göstermektedir. Özellikle yerel metinler, derlem verileri ve sözlü kültür ürünleri üzerinden yapılacak ayrıntılı çalışmalar, bu yapıların daha sistematik biçimde sınıflanmasını sağlayacaktır.
Bu sitedeki yazı, görsel ve diğer tüm materyaller telif hakkı kapsamında olup 
lisansı ile korunmaktadır. TürkDili.org internet sitesi yönetiminin yazılı izni olmadan materyallerin tamamının veya bir kısmının kopyalanması, dağıtılması, başka mecralarda yayımlanması suç teşkil eder.
